Âm nhạc là một phần không thể thiếu trong cuộc sống. Từ khi xuất hiện
những thiết bị giải trí thì việc thưởng thức âm nhạc của con người trở
nên dễ dàng và đa dạng hơn bao giờ hết. Và cho dù bạn thưởng thức âm
nhạc ở đâu, trên loa ngoài của những chiếc điện thoại, hay trên những
dàn âm thanh lớn, hoặc trên những chiếc tai nghe nhỏ bé thì chắc chắc
một điều là âm nhạc và âm thanh luôn gắn liền và không thể tách rời. Hay
nói cách khác, âm nhạc cần đến âm thanh để tồn tại, và âm thanh mà
không mang trong mình những giai điệu thì nó chỉ là những thứ âm thanh
nhàm chán mà thôi.
Âm thanh là một phạm trù trừu tượng và chúng ta
không thể trực quan cảm nhận như những thứ khác, thay vào đó phải ‘cảm’
nó bằng đôi tai. Những đặc tính về âm thanh cũng cần thiết được gọi
thành những cái tên để giúp cho nó trở nên dễ hình dung hơn và tạo ra
một hệ thống các tiêu chuẩn về việc đánh giá các thiết bị âm thanh. Vậy,
đối với một người chơi mới bước chân vào thế giới audio, chúng ta cần
biết những gì?
Âm sắc - bồi âm
Khi một vật thể dao động, sóng âm của chúng đã khúc xạ ở những phần bằng nhau sinh ra bồi âm.
Chẳng hạn khi một dây đàn violon dao động, nó không chỉ rung toàn bộ sợi dây đàn mà còn dao động ở từng phần 1/2 dây, 1/3 dây, 1/4 dây, 1/5 dây...Trong quá trình dao động chung của toàn bộ dây đàn, những dao động ở từng phần cũng tạo ra những âm cục bộ. Những âm này có độ cao khác nhau vì dao động của các làn sóng tạo ra chúng có tốc độ khác nhau. Tuy nhiên tai người chỉ nghe được âm chính do dao động của toàn bộ dây đàn, còn những âm này không nhận thấy được và được gọi là âm bồi
Có rất nhiều loại nhạc cụ và âm sắc khác nhau. Khi hai nhạc cụ cùng chơi một cao độ chúng cũng vang lên khác nhau về âm sắc. Điều này có nghĩa là nhạc cụ đã tạo ra một sóng âm mà được kết hợp từ nhiều tần số có liên quan (gọi là bồi âm). Tất cả các tần số hợp lại tạo nên âm sắc khác nhau, tiếng nói khác nhau của các nhạc cụ.
Tần số thấp nhất thường là tấn số chính, ta có thể nhận biết được cao độ của nó. Sự kết hợp các bồi âm khác cho ta một dạng sóng âm khác biệt, do đó cho ta sự khác biệt về âm sắc của nhạc cụ.
Đàn Piano và kèn trumpet hoặc guitar chứa những sự kết hợp bồi âm khác nhau và do đó ta sẽ nhận biết được tiếng của từng nhạc cụ, ngay cả khi chúng chơi cùng một nốt nhạc.
------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------
‘Độ sáng’ của âm thanh
Có một chút so sánh giữa việc nghe và nhìn. Một bức ảnh thì có một độ sáng nhất định, nếu sáng quá thì nhìn vào sẽ vô cùng nhức mắt, còn tối quá thì dĩ nhiên là chúng ta chẳng thấy được các chi tiết trong tấm hình. Âm thanh cũng vậy, nó sẽ sáng khi các dải được đẩy cao, tối khi các dải âm trầm dịu. Nếu âm thanh sáng quá thì sẽ chói tai, còn tối quá thì sẽ dễ làm mất đi các chi tiết âm trong bài nhạc.
Âm trường và âm tang
Âm tầng (sound stage) và âm trường (sound field) là hai khái niệm rất dễ gây nhầm lẫn cho những người chơi âm thanh. Âm trường là độ rộng của không gian âm thanh. Có thể nói âm trường hẹp hoặc rộng. Khi âm trường hẹp, chúng ta sẽ thấy một không gian gò bó và mọi thứ âm thanh đập thẳng vào tai cực kỳ khó chịu. Trái lại, không gian âm thanh sẽ rộng mở hơn, thoáng hơn gọi là âm trường rộng. Khi đó, những âm thanh sẽ tạo ra một không gian mênh mông hơn, bay bổng hơn.
Nếu hình dung khi đang đứng trước một sân khấu hòa nhạc, chúng ta có thể hình dung trường âm như là độ rộng lớn của sân khấu và tầng âm là cách bố trí của các loại nhạc cụ trên sân khấu đó. Nếu là một sân khấu chật hẹp và người nghe phải đứng ngay sát những nhạc công thì đó được hiểu như là âm trường hẹp, và ngược lại. Thật sự là sẽ rất khó chịu nếu những âm thanh phát ra từ nhạc cụ đập luôn vào tai mà không tạo ra một khoảng không gian nào. Về việc bố trí các nhạc cụ trên sân khấu, người ta có thể bố trí đơn tầng hoặc đa tầng. Nếu bố trí đơn tầng thì chúng ta sẽ có một loạt âm thanh đến từ một khoảng cách giống nhau, còn nếu các nhạc cụ được bố trí ở các vị trí khác nhau thì âm thanh từ các nhạc cụ đó sẽ đến tai người nghe một cách lần lượt theo thứ tự xa gần, khi đó bạn sẽ cảm nhận được cái gọi là tầng âm.
Mật độ và sự chặt chẽ của âm thanh
Mật độ là độ đậm đặc của âm thanh, nói một cách ví von, có thể xem nó như một cốc cà phê – nó có thể đậm hoặc nhạt. Một cốc cà phê ngon thì phải đủ độ đậm, tuy nhiên nếu đậm quá sẽ rất đắng, chẳng dễ uống chút nào, mà nhạt quá thì tất nhiên cũng sẽ không ngon lành gì. Âm thanh cũng vậy, với một mật độ vừa đủ, ta sẽ nghe thấy những tiếng nhạc cụ đầy đặn, những giọng hát đầy nội lực và sức sống.
Sự chặt chẽ của âm thanh là sự gắn kết của các thành phần tạo nên bản nhạc ấy. Nếu như âm thanh của những tiếng đàn, của những tiếng trống và cả lời cả sỹ là những thành phần rời rạc, không có sự gắn kết thì bản nhạc đó chẳng khác gì một đĩa cơm rang vậy, mà thậm chí là cơm rang không có nước dùng hoặc xì dầu. Khi các thành phần trong một bản nhạc được gắn kết với nhau, hòa quyện vào nhau thì đó mới là một bản nhạc hay. Sự chặt chẽ của âm thanh là một yếu tố quan trọng tạo nên sự thành công của một chiếc headphone hay một cặp loa.
Sự trong trẻo
Khi nói về sự trong trẻo, bạn có thể rót một cốc nước lọc ra và nhìn vào đó. Nếu là một cốc nước sạch, dĩ nhiên sẽ không có hoặc cực kì ít vẩn đục hay tạp chất và ngược lại. Nói về độ trong trẻo của âm thanh, nó được xem như là độ tinh khiết của chính âm thanh ấy. Không tạp âm, không tiếng xì nền (hiss sound), không tiếng rít lúc lên cao (siblance), v.v… là những tiêu chuẩn của sự hoàn mỹ về âm thanh mà bất kỳ thiết bị nào cũng muốn hướng tới. Thế nhưng không phải tạp âm nào cũng cần phải loại bỏ, ví dụ như là tiếng đĩa than chẳng hạn. Nếu như nghe đĩa thanh mà thiếu đi tiếng cọ của đầu kim lên đĩa sột soạt thì có lẽ chúng ta nên đổi qua nghe CD thì hơn. Âm thanh đặc trưng ấy của đầu đĩa than là một lý do để nhiều người yêu thứ thiết bị cổ điển này.
Độ chi tiết
Nghe và nhìn lại một lần nữa có sự tương đồng. Khi nhìn vào một tấm ảnh, bạn có thể thấy nó nét hoặc không. Nếu là một tấm ảnh nét, bạn có thể thấy rõ các chi tiết trên đó, và dĩ nhiên ai chẳng ai thích nhìn vào một tấm ảnh out nét hoặc mờ mịt vì nhiễu cả. Trong âm thanh cũng vậy. Khi ta nghe thấy được những chi tiết âm cực kì nhỏ trong bài nhạc, có thể nói rằng thiết bị đó có độ chi tiết cao. Độ chi tiết cũng là một tiêu chuẩn mà nhà sản xuất các thiết bị âm thanh luôn hướng tới.
Các file nhạc Mp3 mà chúng ta thường xuyên nghe trên internet không phải là file nhạc có độ chi tiết cao. Loại nhạc có độ chi tiết cao là nhạc Lossles, loại file lưu trữ không bị nén. Chất lượng nhạc going y nguyên lúc thu âm. Bit-rate của nhạc lossless thường từ 400-1411 Kbps, tần số >20KHz và dung lượng khoảng 25-35MB. Trong khi mp3 thường có bit-rate 128Kbps, dung lượng 2MB.
Tốc độ đáp ứng
Để dễ hình dung thì chúng ta hãy tưởng tượng dòng nhạc – dòng âm thanh kia là một đoàn người đang diễu hành trên phố. Nếu họ đi có đội hình, có trật tự và có khoảng cách nhất định, họ sẽ di chuyển được nhanh và đều, hoàn toàn không xảy ra lỗi. Tuy nhiên sẽ có lỗi xảy ra nếu họ xô đẩy loạn xạ vào nhau, vấp ngã hay dẫm vào nhau. Trong một bản nhạc cũng vậy, lúc nhanh, lúc chậm, lúc trầm, lúc bổng, lúc ngân dài, lúc ngắt nhịp nhanh. Trong một giàn giao hưởng cũng như một đoàn người diễu hành kia, có rất nhiều nhạc cụ. Cái khó của mọi thiết bị đó là kiểm soát tốc độ của những nốt nhạc mà hàng loạt nhạc cụ ấy phát ra, làm sao để chúng không bị lấn vào nhau.
Trong bản nhạc, dải âm dễ mất kiểm soát và gây ra sự lấn âm nhất là dải trầm (bass). Âm trầm là dải âm dễ cảm nhận nhất và hiện hữu rõ ràng nhất trong bản nhạc. Âm trầm là thứ tạo nên sự mềm mại và sức sống cho hai dải âm còn lại, tuy nhiên khi nó làm không tốt nhiệm vụ thì lại trở thành con dao hai lưỡi, nhấn chìm hai dải kia. Một dải bass tốt là khi nó đánh đủ sâu, đủ chắc khỏe, lúc xuống sâu sắp dứt lại có được độ lan tỏa. Thế nhưng hầu hết lỗi mà các thiết bị mắc phải đó là lan tỏa quá mức và kéo đuôi quá dài. Đây là lý do chính gây nên việc mất kiểm soát tốc độ trong bài nhạc. Ngoài ra, kiểm soát tốc độ còn thể hiện trên các dải khác nhưng việc cảm nhận có phần nào khó khăn hơn.
Tốc độ đáp ứng không phụ thuộc vào bản nhạc nhiều mà hầu như phụ thuộc vào thiết bị phát (loa, tai nghe). Cấu tạo màng, công nghệ tái hiện âm thanh ảnh hưởng tới yếu tố này.
Như chúng ta đã biết, âm bass là những dải âm ở tần số thấp, mang nhiều năng lượng. Khi một tiếng trống vang lên, màng loa sẽ rung mạnh về phía trước. Nếu có nhiều tiếng trống vang lên liên tục trong bản nhạc, lúc này màng loa sẽ đàn hồi liên tục để tạo ra âm thanh. Khi màng loa không đáp ứng tốt, các dao động sẽ lấn át vào nhau gây ra hiện tượng ù bass nếu nó rung quá nhiều hoặc xịt bass khi chưa thể hiện hết đã chuyển sang nhịp khác.
Dải động và độ tương phản:
Dải động, hay còn gọi là tần số đáp ứng của thiết bị là dải tần số mà chiếc loa hay headphones đó có thể tạo ra. Ngưỡng nghe của người thường rơi vào khoảng 20Hz- 20kHz, tuy nhiên thì các thiết bị có thể có dải động rộng hơn hoặc hẹp hơn quãng này. Dải động của chiếc headphone Sennheiser iE800 là 5Hz - 46,5kHz. Đây là một dải động cực lớn, bao trùm quãng nghe của tai người. Tuy nhiên thì sẽ chẳng có ai nghe được trên 20kHz và dưới 20Hz, do đó nếu có rộng hơn dải này thì con số đó cũng chỉ mang ý nghĩa tượng trưng và phô diễn kỹ thuật mà thôi.
Nếu trong việc nhìn, độ tương phản là sự đối lập giữa khoảng màu đen và khoảng màu trắng thì trong âm thanh, đó là sự đối lập giữa mức âm yếu nhất và mức âm mạnh nhất. Chúng ta có thể thấy được sự liên quan chặt chẽ giữa yếu tố dải động và độ tương phản của âm thanh đó là dải động càng rộng thì sự tương phản càng rõ ràng.
Con người luôn hướng tới những cái đẹp, và âm thanh đẹp cũng là một trong số đó. Âm thanh mặc dù trừu tượng nhưng khi nó được định hình và đưa vào những chuẩn mực, những khái niệm thì rõ ràng là chúng ta cảm nhận dễ dàng hơn rất nhiều. Với một người đang muốn “lấn sân” qua audio và muốn trở thành một audiophile thì cảm âm là điều cần thiết phải có. Những khái niệm đơn giản về âm thanh như ở trên sẽ giúp các bạn cảm nhận tốt hơn, đánh giá chính xác hơn và tạo cho mình được một định hướng chính xác trong việc lựa chọn thiết bị phục vụ cho thú nghe của mình.
